Η νοητική υστέρηση αναφέρεται σε μία παθολογική κατάσταση που εκδηλώνεται στην περίοδο ανάπτυξης, δηλαδή την περίοδο που αρχίζει από τη σύλληψη και φτάνει ως το 16ο έτος της ηλικίας. Το παιδί με νοητική υστέρηση χαρακτηρίζεται από νοητική ικανότητα χαμηλότερη από το μέσο όρο των παιδιών της ίδιας χρονολογικής ηλικίας. Παράλληλα το παιδί αυτό διαθέτει μειωμένη ικανότητα προσαρμογής, η οποία αντικατοπτρίζεται συνήθως στην ωρίμανση κινητικών και αντιληπτικών ικανοτήτων, δεξιοτήτων αυτοεξυπηρέτησης, στην μάθηση και στην κοινωνική ένταξη. Η διάγνωση γίνεται από ψυχολόγους, χρησιμοποιώντας σταθμισμένα ψυχομετρικά τεστ για την μέτρηση διαφόρων κλιμάκων της νοημοσύνης.

Αίτια της Νοητικής Υστέρησης

Υπάρχουν πάνω από 1.000 αίτια νοητικής υστέρησης, παρόλα αυτά στις περισσότερες περιπτώσεις νοητικά υστερούντων ατόμων η αιτιολογία της δεν είναι γνωστή. Τα αίτια εμφάνισης νοητικής υστέρησης μπορεί να είναι:

• Προγεννητικά:
  • κληρονομικοί παράγοντες
  • χρωμοσωμικές ανωμαλίες (σύνδρομο Down, Turner)
  • ασθένειες της εγκύου (λοιμώξεις, ερυθρά, ιλαρά)
  • ανωμαλίες μεταβολισμού
  • ασυμβατότητα Rh αίματος μητέρας-εμβρύου
  • ανοξία
  • τραυματισμοί κατά την εγκυμοσύνη
  • κακή διατροφή
  • ασθένειες της εγκύου (λοιμώξεις, ερυθρά, ιλαρά)
  • δηλητηριάσεις από μόλυβδο
  • χρήση ναρκωτικών ουσιών , αλκοόλ ή τσιγάρου
  • λήψη φαρμάκων
  • έκθεση σε ακτινοβολία
  • συναισθηματικές διαταραχές
  • ενδομήτρια ασφυξία
• Περιγεννητικά:
  • ανοξία
  • τραυματισμοί ή αιμορραγία του εγκεφάλου
  • πρόωρη γέννηση
  • περιγεννητική ασφυξία
• Μεταγεννητικά:
  • μολυσματικές ασθένειες
  • εγκεφαλικά τραύματα ή αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια
  • υψηλός πυρετός
  • μεταβολικές/ενδοκρινικές ανωμαλίες
  • τοξικές ουσίες
  • ελαττωματικά αισθητήρια όργανα
  • κακή διατροφή/ υποσιτισμός
  • ψυχοκοινωνικοί παράγοντες (συναισθηματική απόστέρηση, ιδρυματοποίηση, περιβάλλον φτωχό σε αισθητηριακά/ επικοινωνιακά ερεθίσματα, ηλικία μητέρας).

Συμπτώματα

Τα άτομα με νοητική υστέρηση διακρίνονται στις εξής βαθμίδες ανάλογα τη σοβαρότητά της:

1) Βαρύτατη:

• ο δείκτης νοημοσύνης είναι μικρότερος ή ίσος του 20.
• άτομα πλήρως εξαρτημένα από το περιβάλλον τους εφ’ όρου ζωής.
• ολική καθυστέρηση σε αντιληπτικές, κινητικές και κοινωνικές ικανότητες.
• σωματικές ανωμαλίες: ανέκφραστο προσωπείο με απλανές βλέμμα, ασύμμετρο πρόσωπο, στενό μέτωπο, μικρούς λοβούς των ωτών, κακή σύγκλιση δοντιών, παραμορφωμένα δόντια, σιελόρροια λόγω αδυναμίας ελέγχου της κάτω γνάθου, μικρό ανάστημα, κοντά και ισομεγέθη δάχτυλα, δερματικές ανωμαλίες, δυσπλασίες των εξωτερικών γεννητικών οργάνων
• διαταραχές αδρής και λεπτής κινητικότητας
• ακράτεια λόγω αδυναμίας ελέγχου των σφικτήρων
• διαταραχές κάποιων αισθήσεων (όσφρηση: δεν αισθάνονται τη δυσοσμία)
• διαταραχές στις γνωστικές λειτουργίες: γλωσσική ικανότητα ιδιαίτερα περιορισμένη, δεν υπάρχει επικοινωνία με το περιβάλλον, υστερεί η κριτική ικανότητα, η μνήμη, η προσοχή και η φαντασία.

2) Βαριά: (ανεπίδεκτοι αγωγής/ιδιώτες)

• ο δείκτης νοημοσύνης βρίσκεται μεταξύ του 20-34
• περιορισμένη ψυχοκινητική ανάπτυξη
• ελάχιστη γλωσσική ικανότητα, περιορισμένη ομιλία
• ελάχιστη δυνατότητα επικοινωνίας

3) Μέτρια: (ασκήσιμοι)

• ο δείκτης νοημοσύνης βρίσκεται μεταξύ του 35-49
• επαρκής ψυχοκινητική ανάπτυξη και έκφραση
• η αντίληψη βρίσκεται σε μέτριο επίπεδο
• η αφαιρετική ικανότητα είναι περιορισμένη
• ασταθής προσοχή
• η μάθηση είναι αργή
• περιορισμένο λεξιλόγιο
• δεν κατανοούν γραπτό λόγο, ανάγνωση, γραφή και αριθμητική

4) Ελαφρά: (εκπαιδεύσιμοι)

• ο δείκτης νοημοσύνης βρίσκεται μεταξύ του 50-70
• μικρή καθυστέρηση στον τομέα της ψυχοκινητικής και γλωσσικής ανάπτυξης
• δυσκολία στην κατανόηση αφηρημένων εννοιών
• μειωμένη ικανότητα για λογική σκέψη

Θεραπευτικοί Στόχοι

Στόχος ενός λογοθεραπευτή είναι η ανάπτυξη των δεξιοτήτων που είναι απαραίτητες για την καθημερινή ζωή των νοητικά υστερούντων ατόμων. Πιο συγκεκριμένα όσον αφορά την:

• Ψυχοκινητική ανάπτυξη: ασκήσεις αδρής και λεπτής κινητικότητας, προσανατολισμού στο χώρο με σκοπό την απόκτηση ελέγχου του σώματος, βελτίωση της κινητικότητας, της ακρίβειας των κινήσεων, του συντονισμού, του ρυθμού και του χρόνου.
• Βλεμματική επαφή: ασκήσεις παρατήρησης πχ. στατικών και κινούμενων αντικειμένων, αντίδραση στο άκουσμα του ονόματος
• Αυτοεξυπηρέτηση: δραστηριότητες που αφορούν βασικούς τομείς της καθημερινής ζωής όπως η διατροφή, η ατομική καθαριότητα και η προσωπική περιποίηση, ο έλεγχος των σφικτήρων, η ένδυση.
• Κατανόηση και έκφραση της γλώσσας: εξάσκηση σε διάφορα ακουστικά σήματα από απλούς ήχους και θορύβους μέχρι και απλές ή σύνθετες εντολές, δραστηριότητες μίμησης κινήσεων του στόματος ή αυθόρμητης παραγωγής ήχων/λέξεων/φράσεων που συνδέονται με την καθημερινή ζωή, αναγνώριση και κατονομασία αντικειμένων και της χρησιμότητας τους μέσω εικόνων διαφορετικής θεματολογίας, κατανόηση απλών εννοιών του χώρου, χρόνου, μεγέθους και ποσότητας.
• Ανάγνωση-Γραφή-Αριθμητική: σε άτομα με ελαφρά Ν.Υ τα μαθαίνουμε να γράφουν, να αντιγράφουν συλλαβές/λέξεις/φράσεις, να μετρούν αντικείμενα ή να εκτελούν απλές αριθμητικές πράξεις (προσθαφαίρεση).
• Ανάπτυξη γνωστικών λειτουργιών: ασκήσεις σχετικές με ομαδοποίηση/ταξινόμηση αντικειμένων, συναρμολόγηση, σύγκριση, ποσότητα, διαστάσεις, χρώματα, σχήματα, χρήση όλων των αισθήσεων με σκοπό την άσκηση της προσοχής και της παρατηρητικότητας, ασκήσεις αφύπνισης των αισθήσεων, οπτικής μνήμης, οπτικής αντίληψης (πχ. ομαδοποίηση), ακουστικής αντίληψης (αναγνώριση-διάκριση ήχων που διαφέρουν σε ένα γράμμα), απτικής αντίληψης (αναγνώριση αντικειμένων μέσω της αφής)
• Απόκτηση και έλεγχος κοινωνικών δεξιοτήτων: ικανότητα συνεργασίας προσαρμογής και συμμετοχής σε ομαδικά παιχνίδια, ανταλλαγή χαιρετισμού/αποχαιρετισμού, η σωστή απάντηση σε ερωτήσεις όπως όνομα, ηλικία, διεύθυνση, ικανότητα κατανόησης και εκτέλεσης απλών οδηγιών, παροχής απλών πληροφοριών, μίμηση ρόλων, αναγνώριση των ανθρώπινων συναισθημάτων.
• Απόκτηση γενικών συνηθειών εργασίας: ειδικά άτομα με ελαφρά Ν.Υ έχουν τη δυνατότητα απόκτησης δεξιοτήτων. Θα πρέπει να κατανοούν τη σημασία του προγραμματισμού της εργασίας, της τήρησης του ωραρίου, ολοκλήρωσης της εργασίας που αναλαμβάνουν, σωστής συμπεριφοράς απέναντι στους συνεργάτες τους.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτοί οι τομείς είναι γενικοί και οι δραστηριότητες καθώς και η σειρά με την οποία εφαρμόζονται ποικίλλει και πρέπει να είναι εξατομικευμένη για κάθε νοητικά υστερούν άτομο. Επίσης μερικοί από τους τομείς αυτούς μπορεί να παραλειφθούν ανάλογα με τη νοητική ηλικία του καθενός ή να προστεθούν καινούργιοι ανάλογα με πάντα με τις ανάγκες και τις δυνατότητες κάθε παιδιού.